1. GENEL OLARAK

İsticvap, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 169 ila 175. maddeleri arasında düzenlenmiş olup; tarafların, kendi aleyhlerine sonuç doğurabilecek hususlarda ve dava konusu olayların gerçekliğinin ortaya çıkarılması amacıyla mahkeme tarafından sorguya çekilmeleridir.

Bu noktada önemle belirtmek gerekir ki, uygulamada çoğu kez HMK m.144’te düzenlenen tarafların dinlenilmesi müessesesi ile isticvap usulü birbirine karıştırılmaktadır. Oysa bu iki usul arasında gerek kapsam gerekse hukuki sonuçlar bakımından önemli farklılıklar bulunmaktadır.

2. İSTİCVAP-TARAFLARIN DİNLENİLMESİ AYRIMI

Söz konusu iki kavram arasındaki temel farklılıklar aşağıda maddeler hâlinde açıklanmaktadır:

• İsticvap da tarafın aleyhine olan hususlarda dinlenilmesi söz konusu olurken, Tarafların dinlenilmesi lehe ve aleyhe durumlarda söz konusu olmaktadır.
• Hâkim olayları aydınlatma amacıyla tarafların bilgisine başvurur; isticvapta ise asıl amaç tarafın aleyhine olan hususlarda ikrarın sağlanmasıdır.
• İsticvap, HMK’da bağımsız bir delil olarak düzenlenmemiş olup, doktrinde genellikle delil başlangıcı sayılmaktadır; buna karşılık tarafların dinlenilmesi, kanunda takdiri delil olarak öngörülmüştür.
• Hâkim, tarafların dinlenilmesine re’sen karar veremez, ancak tarafların talebi üzerine bu yola başvurabilir; buna karşılık isticvap konusunda hâkim re’sen de karar verebilir.
• İsticvapta, yalnızca tarafın kendisi dinlenebilir; vekil bu kapsamda dinlenemez. Tarafların dinlenilmesinde ise tarafın kendisinin yanında vekili de dinlenebilir.
• İsticvapta bulunan taraf isticvap davetiyesine rağmen duruşmaya gelmezse, isticvap konusu vakıaları ikrar etmiş sayılır.(HMK m. 171/2) Tarafların dinlenilmesinde ise özürü olmaksızın duruşmaya gelmeyen taraf, sadece yokluğunda yapılan işlemlere itiraz edemez. (HMK m.150/2)

3. İSTİCVABIN KONUSU

İsticvap, davanın temelini oluşturan vakıalar ve onunla ilişkisi bulunan hususlar hakkında olur. (HMK m. 169/2)

4. İSTİCVAP KARARI

Mahkeme, kendiliğinden veya talep üzerine taraflardan her birinin isticvabına karar verebilir. (HMK M.169/1)

Hâkim tarafların isticvap talebini kabul etmek zorunda değildir. Gerek gördüğü takdirde isticvap kararı verir.

İsticvap, taraflarca getirilme ilkesine tabi davalarda uygulanabilmektedir. Buna karşılık, kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesinin geçerli olduğu davalarda isticvap hükümleri uygulanmaz; zira bu davalarda maddi vakıaların ortaya çıkarılması hâkimin görev alanına girdiğinden, tarafların aleyhlerine sonuç doğurabilecek beyanlarının alınmasına yönelik bu müessesenin işlevi bulunmamaktadır.

5. KİMLER İSTİCVAP OLABİLİR?

İsticvap edilecek kişi, isticvap konusu vakıa aleyhine olan ve bu nedenle isticvabına karar verilmiş olan tarafın kendisidir.

Tüzel kişiler adına, temsil yetkisine sahip kimseler isticvap olunur. (HMK m. 170/1)

Ergin olmayan veya kısıtlı bir kimse adına yapılmış bir işleme ilişkin olarak, o kişinin kanuni mümessili isticvap olunur. (HMK m. 170/2)

Ergin olmayan veya kısıtlı kimselere bizzat dava hakkı tanınan hâllerde, ikinci fıkra hükmü uygulanmaz. (HMK m. 170/3)

6. İSTİCVAP USULÜ

Mahkemece isticvabına karar verilen kimseye bizzat davetiye gönderilir ve belirlenen gün ve saatte isticvap olunmak üzere hazır bulunması gerektiği belirtilir. Davetiyede, ayrıca, isticvap konusu vakıalar gösterilir; ilgili tarafın geçerli bir özrü olmaksızın gelmediği veya gelip de sorulara cevap vermediği takdirde, isticvap konusu vakıaları ikrar etmiş sayılacağı ihtarı da yapılır. (HMK m. 171/1)

İsticvap mutlaka mahkemede yapılır. Mahkeme dışı isticvap yapılmaz. Mahkemeye İsticvap olunacak kimsenin bizzat gelmesi gereklidir. Ancak, isticvap olunacak kişi, mahkemenin bulunduğu il dışında oturuyor ve bulunduğu yerde aynı anda ses ve görüntü nakledilmesi yolu ile isticvap olunması mümkün değil ise istinabe yolu ile isticvap olunur. (HMK m. 172/1) İsticvap olunacak kimse hastalık, engellilik veya benzeri sebeplerle mahkemeye bizzat gelemeyecek durumda ise bulunduğu yerde isticvap olunur. (HMK m. 172/2)

İsticvap olunan tarafa yemin verdirilemez. Ancak, hâkim, isticvaba başlamadan önce isticvap olunan tarafa gerçeği söylemesi gerektiği hususunu hatırlatır. (HMK m. 173/2)

İsticvap esnasında, karşı taraf ve taraf vekilleri hazır bulunabilirler. (HMK m. 173/3)

İsticvap olunan taraf, mahkemenin izni olmadıkça, yazılı notlar kullanamaz. (HMK m. 173/4)

İsticvap sonunda bir tutanak düzenlenir. İsticvap olunan tarafça yapılan açıklamalar, sorulan sorular ve verilen cevaplar tutanağa yazılır. Tutanak taraflar huzurunda okunduktan sonra altı isticvap olunan tarafa imzalatılır. İsticvap olunan taraf haklı bir gerekçe göstermeksizin tutanağı imzalamaktan kaçınırsa, bu durum hâkim tarafından tutanakla tespit olunur. (HMK m. 174/1)

Tanıklığa ilişkin 249, 250, 259 ilâ 263 üncü madde hükümleri niteliğine aykırı düşmediği sürece isticvapta da uygulanır. (HMK m.175)

İsticvap tutanakları ıslah ile geçersiz kılınamaz. (HMK m. 179/2)

7. KONUYA İLİŞKİN YARGITAY KARARI

Yargıtay 11. H.D. 2023/3403 E. 2024/1588 K. Sayılı Kararı:

"… Hal böyle olunca, Mahkemece gerekirse taraflar da isticvap edilmek suretiyle aralarındaki bayilik ilişkisinin ne şekilde feshedildiği üzerinde durulup, sözleşmenin davalı tarafından haksız feshedildiğinin anlaşılması halinde, davacının davalıdan aralarındaki bayilik ilişkisine güvenerek satın aldığı mallar yönünden, bu malların mahiyetleri de dikkate alınarak, davalının izni olmaksızın satılıp satılamayacakları araştırılarak, davalının izni olmaksızın satılamayacaklarının anlaşılması halinde bu mallar yönünden mahrum kalınan kar tespit edildikten sonra bu kalemden doğan zarar iddiası hakkında karar verilmesi gerekirken yazılı şekilde eksik inceleme ve değerlendirmeyle karar verilmiş olması doğru olmamış ve bozmayı gerektirmiştir."