A. GİRİŞ

Ceza infaz sisteminin en önemli unsurlarından biri, hükümlülerin ceza infaz kurumlarında geçirdikleri süre boyunca hangi haklara sahip olduklarının ve hangi yükümlülüklere tabi olduklarının belirlenmesidir. Modern hukuk sistemlerinde infazın amacı yalnızca cezalandırma değil, aynı zamanda bireyin yeniden topluma kazandırılmasıdır. Bu kapsamda hükümlülerin haklarının korunması, insan onuru ve insan hakları standartlarının ceza infaz sürecine yansıması zorunlu olup hükümlünün hak ve yükümlülükleri, ceza infaz kurumunun güvenliği ve disiplini ile insan onurunun korunması arasında bir denge kurulmasını gerekmektedir.

Birleşmiş Milletler’in 1955 tarihli Mahpusların Islahı İçin Asgari Standart Kuralları, 2015 yılında revize edilerek “Mandela Kuralları” adıyla kabul edilmiş ve infaz sistemlerinde hükümlü haklarının temel dayanağı haline gelmiştir. Bu noktada Avrupa Konseyi’nin Avrupa Cezaevi Kuralları (EPR) ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) içtihatları da Türkiye dahil tüm Avrupa Konseyi ülkeleri için bağlayıcı rehberlerdir.

Türk hukukunda hükümlülerin hak ve yükümlülükleri esas olarak 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da düzenlenmiştir. Bu noktada Anayasa’nın 17’nci maddesinde kişi dokunulmazlığı ve insan onuru ilkesini güvence altına alınmış olup, 19. maddesinde ise kişi hürriyeti ve güvenliği hakkını düzenlenmiştir. Yargıtay kararlarında ve Anayasa Mahkemesi bireysel başvurularda sıklıkla cezaevi koşulları, sağlık hakkı ve haberleşme özgürlüğü konularında ihlal kararları verilmiştir. Örneğin, AYM’de görülen 2014/507 başvurusunda sağlık hizmetlerine erişimde yetersizlik nedeniyle yaşam hakkı ihlali kararı yönünde hüküm kurulmuştur.

Türkiye’de hükümlü haklarının korunması noktasında birtakım yapısal sorunlar bulunmakta olup; cezaevlerinde mevcut kapasitenin üzerinde hükümlü barındırılması, sağlık hizmetlerine erişim yetersizliği, infaz hâkimliklerine veya AYM’ye başvurularında süreçlerin uzunluğu nedeniyle etkin bir koruma sağlamaması ile iletişim ve ziyaret hakkının kullanılmasında yaşanan problemler örnek olarak sayılabilecektir.

B. HÜKÜMLÜLERİN HAKLARI

1. Temel Haklar

Yaşam hakkı: Devletin, cezaevindeki hükümlülerin yaşamını koruma yükümlülüğü vardır.

İşkence ve kötü muamele yasağı: Anayasa m. 17 ve AİHS m. 3 uyarınca hükümlüler işkence ve kötü muameleye karşı korunur.

2. Kişisel Haklar

Sağlık hakkı: Hükümlüler sağlık hizmetlerinden eşit biçimde yararlanmalıdır. AİHM kararlarında sağlık hizmetine erişimde ihlaller sıkça gündeme gelmiştir.

Eğitim hakkı: 5275 sayılı Kanun hükümlülere eğitim ve öğretim hakkı tanımaktadır.

Din ve vicdan özgürlüğü: İbadet etme, dini materyallere ulaşma hakkı vardır.

Haberleşme ve ziyaret hakkı: Aile ile bağların sürdürülmesi, topluma yeniden entegrasyon için önemlidir.

3. Hukuki Haklar

Avukata erişim hakkı: Müdafi ile görüşme, yazışma ve savunma hakkını kapsamaktadır.

Başvuru hakkı: Hükümlülerin infaz hâkimliğine, AYM’ye ve AİHM’ye başvuru hakları bulunmaktadır.

Denetimli serbestlikten yararlanma hakkı: Belirli koşulları sağlayan hükümlüler için özgürlüğün kısmen geri kazanılmasını anlamını taşımaktadır.

4. Uluslararası Standartlar

BM Mandela Kuralları, Avrupa Cezaevi Kuralları ve AİHM içtihatları hükümlü haklarının çerçevesini belirler. Türkiye, bu standartlara uymakla yükümlüdür.

C. HÜKÜMLÜLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ

Hükümlülerin hakları olduğu kadar yükümlülükleri de bulunmaktadır. Bunlar ceza infaz kurumunun güvenliğini sağlamak, disiplinini korumak ve rehabilitasyonu mümkün kılmak için gereklidir.

Kurum düzenine uyma yükümlülüğü: Kuralların ihlali disiplin cezaları doğurmaktadır.

Çalışma ve eğitim faaliyetlerine katılım: Hükümlüler kurum tarafından belirlenen atölye ve programlara katılmakla yükümlüdür.

Saygı ve disiplin yükümlülüğü: Görevlilere, diğer hükümlülere ve kurallara saygı göstermek zorunluluğu içeren bir yükümlülüktür.

İyileştirme programlarına uyum: Psikososyal destek, meslek edindirme ve rehabilitasyon programlarına katılım yükümlülüğünü kapsamaktadır.