İdarenin her türlü eylem ve işlemlerinden ve genel olarak kamu hukukuna ait faaliyetlerden ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümlendiği yargı yerlerine “idari yargı” organları denilmektedir. Bu yargı yerlerinde; iptal davaları, tam yargı davaları ve idari sözleşmelerden doğan davalar görülmektedir.

İdari yargı mahkemeleri; idare mahkemeleri, vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri ve Danıştay’dan oluşmaktadır.

1. İdare Mahkemeleri

İdare mahkemeleri, idari yargıda genel görevli ilk derece mahkemeleridir. Bu mahkemelerin kuruluş ve görevleri, 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Görevleri Hakkında Kanun’da belirtilmiştir. Buna göre; idare mahkemelerinde, vergi mahkemelerinin görevine giren davalarla, Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak bakacağı davalar dışındaki iptal davası, tam yargı davası ile idari sözleşmelerden doğan anlaşmazlıklar görülmekte ve karara bağlanmaktadır.

İptal davası, bir idari işlemin hukuka aykırı olması nedeniyle iptal edilmesi istemiyle açılan idari davadır. Tam yargı davası ise, idari işlem ve eylemler nedeniyle zarar görenlerin açtığı tazminat davalarına denilmektedir. Bu mahkemeler doğacak büyük zararların telafisi için yürütmeyi durdurma kararları da verebilirler.

Bu mahkemeler, bir başkan ve iki üye oluşan kurulla davalara bakarlar. İdare mahkemeleri kural olarak yazılı yargılama usulü ile, yani evrak üzerinden inceleme suretiyle karar verirler. İdare mahkemeleri, idari dava açıldıktan sonra davayla ilgili gerekli gördüğü her türlü bilgi ve belgeyi, istem olmasa da kendiliğinden ilgili yerlerden ve taraflardan isteyebilir. Kural olarak tanık dinlenmesi ya da ifade alınması gibi bir yöntem yoktur. Ancak tüm bilgi ve belgeler toplandıktan sonra bilirkişi incelemesi yaptırılabilir veya keşif yapılabilir.

İdare mahkemelerinde yazılı yargılama kural olmakla birlikte, bazı özel durumlarda “ivedi yargılama usulü” de uygulanabilir. Bu durumda mahkeme 7 gün içinde ilk incelemeyi yaparak, dava dilekçesi ve eklerini davalıya tebligata çıkarır. İvedi yargılama usulünde yürütmenin durdurulması talebine ilişkin olarak verilen kararlara itiraz edilemez. Davalar dosyanın tekemmülünden itibaren en geç bir ay içinde karar bağlanır. Keşif, bilirkişi incelemesi veya duruşma yapılması gibi işlemler ivedilikle sonuçlandırılır.

İdare mahkemesi kararlarına karşı istinafa başvuru şartları, 2577 sayılı İdari Yargılama Usul Kanunu’nun 45’inci maddesinde belirtilmiştir. Kural olarak idare mahkemesi kararlarına karşı “başka kanunlarda farklı bir kanun yolu öngörülmüş olsa bile, mahkemenin bulunduğu yargı çevresindeki bölge idare mahkemesine kararın tebliğinden itibaren 30 gün içinde istinaf yoluna başvurulabilir.

Bölge idare mahkemeleri istinaf başvurusu yoluyla önüne gelen davalarda, idare mahkemesi kararını hukuka uygun bulursa istinaf talebinin reddine karar verir. Eğer kararda maddi hatalar varsa mahkeme bu hataları düzelterek karar verir. Şayet kendisine gelen kararı hukuka uygun bulmamışsa, istinaf başvurusunu kabul eder ve ilk derece mahkemesi kararını kaldırır. Kendisi yeni bir karar ihdas eder. Bölge idare mahkemesinin bazı kararları kesindir, bazıları ise temyize, yani Danıştay’a temyize taşınabilir. Temyizi kabil kararlar için süre kararın tebliğinden itibaren 30 gündür.

2. Vergi Mahkemeleri

Vergi mahkemeleri, görev alanları kanunda sınırlı olarak sayılmış olan özel bir ilk derece mahkemeleridir. Vergi uyuşmazlıklarının çözümü için kurulmuşlardır. Vergi uyuşmazlıklarında yetkili mahkeme; vergi, resim, harç ve benzeri yükümlülükleri tarh ve tahakkuk ettiren, zam ve cezaları kesen, ödeme emrini düzenleyen dairenin bulunduğu yerdeki vergi mahkemesidir. Mahkeme heyeti bir başkan ve iki üyeden oluşmaktadır.

Genel olarak vergi mahkemelerinde açılan davalar; iptal davaları ve tam yargı davalarıdır. Vergi mahkemelerinde açılan idari işlemin iptali davalarında idari işlem açıkça hukuka aykırı ise ve işlemin uygulanması halinde giderilmesi güç veya olanaksız zararlar doğması durumu söz konusu ise talep edilmesi durumunda tedbir mahiyetinde yürütmenin durdurulması kararı verilebilir. Yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen vergi mahkemesi kararlarına karşı en yakın bölge idare mahkemesinde tebliği izleyen yedi gün içinde bir defaya mahsus olmak üzere itiraz edilebilir. İtiraz edilen merciler dosyanın kendilerine ulaşmasından itibaren yedi gün içinde karar vermek durumundadır ve verilen karar kesindir.

Vergi mahkemesi kararlarına karşı kural olarak bölge idare mahkemelerinde istinaf ve Danıştay’da temyiz yoluna başvurulabilir. Ancak istisnalar mevcuttur. Bölge idare mahkemelerinin 2577 sayılı Kanunu’nun 46’ncı maddeye göre temyizi açık olmayan kararları kesindir. Gerek istinaf gerekse temyiz başvurusu için verilen süre, kararın tebliğinden itibaren 30 gündür.

3. Bölge İdare Mahkemeleri

Bir başkan ve iki üyeden kurulu olan bölge idare mahkemeleri esas itibariyle ilk derece idare ve vergi mahkemelerince verilen kararların istinaf incelemesini yapar. Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlar. İlk derece mahkemelerince verilen “yürütmenin durdurulması” na ilişkin kararları inceleyerek karara bağlar.

Bu mahkemeler kural olarak yazılı yargılama usulüne göre istinaf incelemesi ve yargılama yapmaktadırlar. Kural olarak tanık dinlenmesi, ifade alınması gibi bir yöntem yoktur. 2024 itibariyle dava değeri 270.000 ve üzeri olan yargılamalarda duruşma talep edilebilir. İhtiyaç halinde tüm bilgi ve belgeler toplandıktan sonra keşif ve bilirkişi incelemesi yapılabilir.

Bölge idare mahkemesi kararlarından kanunda belirtilenler kararın tebliğinden itibaren 30 gün içinde Danıştay’da temyiz edilebilirler.

4. Danıştay

İdari yargı sistemindeki en üst mahkemedir. Diğer bir ifade ile Danıştay, Anayasa ile görevlendirilmiş yüksek idare mahkemesi, aynı zamanda danışma ve inceleme merciidir. Anayasa’nın 155’inci maddesine göre Danıştay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunda gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Danıştay, davaları görmek, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, idari uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir.

Danıştay; Cumhurbaşkanı kararlarına, Cumhurbaşkanınca çıkarılan kararnameleri dışındaki düzenleyici işlemlere, bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak eylem ve işlemlere, birden çok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanına giren işlere, belediyeler ile il özel idarelerinin seçimle gelen organlarının organlık sıfatlarını kaybetmeleri hakkındaki istemleri ilk derece mahkemesi olarak inceler ve karara bağlar.

İdare mahkemeleri ile vergi mahkemelerince verilen nihai kararlar ve ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’da görülen davalarla ilgili nihai kararlar Danıştay’da temyiz yoluyla incelenir ve karara bağlanır. Temyiz incelemesi sonucunda verilen karar, dosyayla birlikte kararı veren merciye gönderilir.

Danıştay dairelerinde kararlar, bir başkan ve dört üyeden kurulu heyet tarafından verilir.

Danıştay’da ilk derece mahkemesi sıfatıyla dava açılması idari işlemin yürütülmesini durdurmaz. Yürütmenin durdurulması davacı tarafından ayrıca talep edilmelidir. Yürütmenin durdurulması kararı verilen dava dosyaları öncelikle incelenip karara bağlanır.