1. ÇALIŞMA SÜRESİ KAVRAMI

Çalışma süresi, Çalışma Süreleri Yönetmeliği m.3/1 uyarınca işçinin işyerinde fiilen çalıştığı süreler ile 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesinde düzenlenen çalışılmış sayılan süreleri kapsamaktadır.

Yönetmeliğe göre çalışma süresi, yalnızca işçinin fiilen çalıştığı zamanı değil, fiili çalışma olmasa da işverenin talimat ve denetimi altında çalışmaya hazır olarak geçirdiği süreyi de kapsamaktadır.

2. NORMAL ÇALIŞMA SÜRESİ

4857 Sayılı İş Kanunu m. 63/1’e göre "… Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir."

Buna göre haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılmaktadır. Yer altı maden işçileri için ise bu sınır günde 7.5 saat, hafta da ise 37,5 saat olup bu sürelerin aşılması fazla çalışma olarak kabul edilmektedir. Nitekim Yargıtay içtihatlarında, haftalık 45 saat sınırı aşılmasa bile, bir iş gününde 11 saati aşan çalışmaların da fazla çalışma sayılacağı kabul edilmektedir.

3. FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA NEDİR?

İş Kanunu, normal haftalık çalışma süresini aşan çalışmaları fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma olarak iki ayrı başlık altında düzenlemiş olup, bu iki kavramın uygulamada sıklıkla birbirine karıştırıldığı görülmektedir.

“İş Kanunu m. 41/1’e göre fazla çalışma, haftalık kırk beş saati aşan çalışmaları ifade ederken; aynı maddenin üçüncü fıkrası uyarınca fazla sürelerle çalışma ise, sözleşmeyle haftalık çalışma süresi kırk beş saatin altında belirlenmişse, uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalardır.

Konuyu somutlaştırmak için örnek verilmesi gerekirse, haftalık çalışma süresi 38 saat olarak belirlenen bir işyerinde, 47 saat çalışan işçinin 45 saate kadar olan 7 saati fazla sürelerle çalışma, 45 saati aşan 2 saati ise fazla çalışma sayılmaktadır.

4. FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA KARŞILIĞI

Fazla çalışma saat ücreti; İş Kanunu m.41/2’ye göre " Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir." Şeklinde düzenlenmiştir.

Fazla sürelerle çalışma saat ücreti ise aynı maddenin üçüncü fıkrası uyarınca" Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir." Şeklinde düzenlenmiştir.

İş Kanunu m.41/10’a göre “Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanunun 42 nci ve 43 üncü maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir." Şeklinde ayrıca bir düzenleme yapılmıştır.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. (İş Kanunu m. 41/4) İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. (İş Kanunu m.41/5)

Ancak önemle vurgulamak gerekir ki işçi, bu hakkını yalnızca normal fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma durumunda kullanabilir; zorunlu veya olağanüstü nedenlerle yapılan fazla çalışmalarda serbest zaman talep etme hakkı bulunmamaktadır.

5. FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMANIN YAPILABİLMESİ İŞVERENİN TALEP VE ONAYINA BAĞLI MIDIR?

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma kural olarak işçinin onayına tabidir. Ancak zorunlu veya olağanüstü hallerde işçinin rızası aranmaksızın fazla çalışma yaptırılabilir.

6. FAZLA ÇALIŞMA VEYA FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMASININ YASAK OLDUĞU DURUMLAR

Mevzuat, bazı işler ile belirli kişiler açısından fazla çalışma yapılmasını yasaklamıştır. Bu kapsamda, Fazla Çalışma Yönetmeliği 7.ve 8. Madde ile fazla çalışmanın yasak olduğu durumlar düzenlenmiş ve aşağıda belirtilmiştir:

Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler (Madde 7)

“Aşağıda sayılan işlerde fazla çalışma yaptırılamaz.

İş Kanununun 63 üncü maddesinin son fıkrası uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde,

Aynı Kanunun 69 uncu maddesinin l inci fıkrasındaki tanıma göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (şu kadar ki, gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak bu Yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir),

Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında.”

Fazla Çalışma Yaptırılmayacak İşçiler (Madde 8)

“Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

a. 18 yaşını doldurmamış işçiler,

b. İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,

c. İş Kanunu’nun 88 inci maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,

d. Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.

e. (Ek:RG-25/8/2017-30165) 4857 sayılı Kanunun 42 nci maddesi uyarınca zorunlu nedenler ve 43 üncü maddesi uyarınca olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.”

Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.

7. FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMANIN BELGELENDİRİLMESİ VE İSPATI

İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. (FÇY M.10)

Kural olarak fazla çalışma iddiasında bulunan işçi, bu durumu ispatla yükümlüdür. İşçinin imzasını taşıyan ücret bordroları, sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Eğer işçi bu bordroları ihtirazi kayıt koymaksızın imzalamışsa, bordro içeriğinin aksini ancak yazılı delille ispat edebilir. Buna karşın, işçi bordroları imzalarken ihtirazi kayıt ileri sürmüşse, bu durumda iddiasını her türlü delille kanıtlama imkânına sahiptir.

Fazla çalışmanın ispatına ilişkin Yargıtay kararlarına aşağıda yer verilmiştir:

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi'nin 2016/19835 E. 2020/6785 K. sayılı kararı;

• "…Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Ücret bordrolarına ilişkin kurallar burada da geçerlidir. İşçinin imzasını taşıyan bordro sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir. Bir başka anlatımla bordronun sahteliği ileri sürülüp kanıtlanmadıkça, imzalı bordroda görünen fazla çalışma alacağının ödendiği varsayılır. Davacının fazla mesai talebinin reddi gerekmektedir."*

Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 2016/12284 E. 2018/27169 K. sayılı kararı;

• “…imzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ve genel tatil ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir..."*

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 22.04.2025 T. 2025/1986 E. 2025/3701 K. sayılı kararı;

"…İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazı kaydının bulunması hâlinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille söz konusu olabilir. Buna karşın, bordroların imzalı ve ihtirazı kayıtsız olması durumunda dahi işçinin geçerli bir yazılı belge ile bordroda yazılı olandan daha fazla çalışmayı yazılı delille ispatlaması gerekir. İşçiye bordro imzalatılmadığı hâlde, fazla çalışma ücreti tahakkuklarını da içeren ücret ödemelerinin banka kanalıyla yapılması durumunda ise işçinin ihtirazı kayıt ileri sürmesi beklenemeyeceğinden, ödenenin üzerinde fazla çalışma yapıldığının her türlü delil ile ispatı mümkündür. Bordrolarda tahakkuk bulunmasına rağmen bordroların imzasız olması hâlinde, varsa ilgili dönem banka ve tüm ödeme kayıtları celp edilmeli ve ödendiği tespit edilen miktarlar yapılan hesaplamadan mahsup edilmelidir.

Fazla çalışmanın yazılı delil ya da tanıkla ispatı imkân dahilindedir. İşyerinde çalışma düzenini bilmeyen ve bilmesi mümkün olmayan tanıkların anlatımlarına değer verilemez."

Yargıtay 22. Hukuk Dairesi 26.11.2018 T. 2018/15227 E. 2018/25391 K. sayılı kararı;

"…Somut olayda; Mahkemece, davacı tanıklarının beyanlarına itibar edilerek fazla çalışma alacağı hüküm altına alınmıştır. Ne var ki, dinlenen davacı tanıklarından birinin işverenle husumetinin bulunduğu, diğer tanığın beyanının ise hesaplamaya elverişli nitelikte olmadığı anlaşılmakta olup salt husumetli tanık beyanıyla söz konusu çalışmaların kanıtlandığının kabul edilerek hüküm tesis edilmesi hatalıdır. Dosya kapsamında, husumetli tanık beyanları haricinde, davacının fazla çalışma yaptığını ispatlamaya elverişli delil bulunmadığı nazara alınarak, söz konusu alacak talebinin reddine karar verilmelidir. Bu husus dikkate alınmadan yazılı şekilde hüküm kurulması hatalıdır."