Fotoğraf sahibinin haklarını 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nu çerçevesinde mali ve manevi haklar başlığı altında incelemek mümkündür.

Manevi haklar bağlamında;

• Fotoğrafın umuma arz hakkı (kamuoyunda alenileştirme hakkı),
• Fotoğrafta isim ve tanıtıcı işaret kullanma hakkı,
• Fotoğrafın bütünlüğünün korunmasını isteme hakkı,
• Fotoğraf sahibinin fotoğrafla ilişkisinin kesilmemesi hakkından söz edilebilecektir.

Mali haklar bağlamında;

• Fotoğrafı işleme hakkı,
• Fotoğrafı çoğaltma hakkı,
• Fotoğrafı yayma hakkı,
• Fotoğraftan maddi menfaat elde etmeye devam etme hakkından (satışından pay verilmesini isteme hakkı) söz edilebilecektir.

Maddi haklardan yararlanabilmek için, fotoğrafın alenileşmesi ve kamuoyuna mal olması gerekmektedir.

A. MANEVİ HAKLAR

1. Fotoğrafı Umuma Arz Hakkı (Kamuoyunda Alenileştirme Hakkı)

Fotoğraf sahipleri ürettikleri sanat eserlerinin tanınmasını ve kamuya mal olmasını sağlamak için eserlerini kamuoyuna arz etmektedir. Fotoğrafın sergide gösterilmesi, toplantıda tanıtılması, ticari amaçla reklamda kullanılması, internet, televizyon, gazete, dergi gibi görsel yayınlarla halka sunulması kamuoyuna arzın örneklerini oluşturmaktadır.

Fotoğrafın umuma arz edilip edilmemesi konusu fotoğraf sahibinin yetkisinde olan bir husustur. Eserlerin alenileşmesi konusunda 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 7’nci maddesinde “Hak sahibinin rızasıyla umuma arz edilen bir eser alenileşmiş sayılır. Bir eserin aslından çoğaltma ile elde edilen nüshaları hak sahibinin rızasiyle satışa çıkarılma veya dağıtılma yahut diğer bir şekilde ticaret mevkiine konulma suretiyle umuma arzedilirse o eser yayımlanmış sayılır.” denilmektedir. Dikkat edilecek olursa burada da vurgu hak sahibinin rızasına yapılmıştır.

Fotoğraf sahibi bu hakkını bizzat kendisi kullanabileceği gibi, hakkın kullanım şeklini kendisi belirleyerek bir başka gerçek ya da tüzel kişiye de devredebilecektir. Ancak belirtelim ki, kişinin fotoğrafı umuma arz etmesi fotoğraf üzerindeki diğer haklardan da yararlanmasını sağlayacağından, fotoğrafın sahibi belli değilse fotoğrafı umuma arz eden kişi fotoğrafın sahibi sayılacaktır.

2. Fotoğrafta İsim ve Tanıtıcı İşaret Kullanma Hakkı

Fotoğrafçının fotoğrafta isim veya tanıtıcı işaret kullanması bir zorunluluk olmamakla birlikte onun fotoğrafına sahip çıkabilmesi ve fotoğraftan kaynaklı haklarını kullanabilmesi bakımından önem arz etmektedir. İsim ve tanıtıcı işaret kullanma, fotoğrafın çoğaltılmış nüshaları için de geçerlidir. Bu hakkın fotoğrafın kamuoyuna ilk sunulmasında kullanılması zorunlu olmayıp, sonradan da fotoğrafa isim veya tanıtıcı işaret konulabilecektir. Öte yandan fotoğrafa verilecek isim de fotoğrafa kişilik kazandırmak, fotoğraftan kaynaklanan hakları kullanmak açısından önemlidir. Ayrıca fotoğrafın haksız kullanımını da engelleyici bir fonksiyona sahiptir. Bu noktada kullanılacak isim ve tanıtıcı işaretin daha önce başka bir eserde kullanılmamış olmasına dikkat göstermek gerekir.

3. Fotoğrafın Bütünlüğünün Korunmasını İsteme Hakkı

Fotoğrafın bütünlüğünün korunmasını isteme hakkı 5846 sayılı Kanun’un 16’ncı ve 17’nci maddelerinde düzenleme bulmuştur.

“Eser sahibinin izni olmadıkça eserde veyahut eser sahibinin adında kısaltmalar, ekleme ve başka değiştirmeler yapılamaz. Kanunun veya eser sahibinin müsaadesiyle bir eseri işleyen, umuma arzeden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir suretle yayan kimse; işleme, çoğaltma, temsil veya yayım tekniği icabı zaruri görülen değiştirmeleri eser sahibinin hususi bir izni olmaksızın da yapabilir. (Değişik: 21/2/2001 - 4630/9 md.) Eser sahibi kayıtsız ve şartsız olarak yazılı izin vermiş olsa bile şeref ve itibarını zedeleyen veya eserin mahiyet ve hususiyetlerini bozan her türlü değiştirilmeleri menedebilir. Menetme yetkisinden bu hususta sözleşme yapılmış olsa bile vazgeçmek hükümsüzdür.” (m.16)

“Aslın maliki, eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşme şartlarına göre eser üzerinde tasarruf edebilir. Ancak eseri bozamaz ve yok edemez ve eser sahibinin haklarına zarar veremez.” (m.17/2)

Fotoğrafın bütünlüğünün korunması hakkı, fotoğraf sahibinin emeğinin, kişilerin ve toplumunun görsel hafızasını korunmasını sağlamaktadır. Yasal düzenlemeler çerçevesinde yalnızca fotoğraf sahibinin izin vermesi halinde fotoğrafın bütünlüğüne müdahale edilebilecektir. Şayet izin alınmaksızın fotoğraf sahibinin fotoğrafına müdahale edilmişse buna sonradan onay verebilmesi mümkündür.

4. Fotoğraf Sahibinin Fotoğrafla İlişkisinin Kesilmemesi Hakkı

Fotoğraf sahibinin eseri ile ilişkisinin kesilmemesi hakkı çerçevesinde fotoğrafın zilyedi ya da malikinden fotoğrafı isteme, görme ve inceleme hakkı bulunmaktadır. Bu hakkın içeriğine ilişkin düzenleme 5846 sayılı Kanun’un 17’inci maddesinde yer almaktadır.

“Eser sahibi, gerekli durumlarda, aslın maliki ve zilyedinden, koruma şartlarını yerine getirmek kaydıyla, 4 üncü maddenin 1 inci ve 2 nci bentlerinde sayılan güzel sanat eserlerinin ve 2 nci maddenin 1 inci bendinde ve 3 üncü maddede sayılıp da yazarlarla bestecilerin el yazısıyla yazılmış eserlerinin asıllarından geçici bir süre için yararlanmayı talep etme hakkına sahiptir. Eser sahibinin bu hakkı, bu eserlerin ticaretini yapanlar tarafından eseri satın alan veya elde eden kişilere müzayede ve satış kataloğu veya ilgili belgeler ile açıklanır. (Değişik: 7/6/1995 - 4110/7 md.)

Aslın maliki, eser sahibi ile yapmış olduğu sözleşme şartlarına göre eser üzerinde tasarruf edebilir. Ancak eseri bozamaz ve yok edemez ve eser sahibinin haklarına zarar veremez.

(Ek: 7/6/1995 - 4110/7 md.) Eserin tek ve özgün olması durumunda eser sahibi, kendisine ait tüm dönemleri kapsayan çalışma ve sergilerde kullanmak amacıyla, koruma şartlarını yerine getirerek iade edilmek üzere eseri isteyebilir.”

Konuya ilişkin örnek vermek gerekirse bir fotoğrafçı mülkiyetini veya zilyetliğini devretmiş olduğu bir fotoğrafı bir sergide sergilemek isterse malik ya da zilyet buna izin vermek durumunda olup, bu fotoğrafçının fotoğrafla ilişkisinin kesilmemesi hakkının bir sonucudur. Ancak bu hakkın kullanımı da sadece sergi süresi ile sınırlı olmak durumundadır. Yoksa hakkın kötüye kullanımından söz edilebilecektir.

B. MALİ HAKLAR

1. Fotoğrafı İşleme Hakkı

Fotoğrafın işlenmesi bir fotoğraf üzerinde dijital ve fiziki müdahalelerle yeni bir fotoğraf oluşturulması şeklinde olabileceği gibi fotoğrafa konu kompozisyonu ve şartları oluşturarak fotoğraf çekilmesi şeklinde de gerçekleştirilebilecektir. 5846 sayılı Kanun’da fotoğrafı işleme hakkı doğrudan tanımlanmamakla birlikte, birçok maddede bu hakkın çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır.

“c) İşlenme eser: Diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve işleyenin hususiyetini taşıyan fikir ve sanat mahsullerini .. ifade eder.” (m.1/B)

“Diğer bir eserden istifade suretiyle vücuda getirilip de bu esere nispetle müstakil olmayan ve aşağıda başlıcaları yazılı fikir ve sanat mahsulleri işlenmedir: .. 3. Musiki, güzel sanatlar, ilim ve edebiyat eserlerinin filim haline sokulması veya filime alınmaya ve radyo ve televizyon ile yayıma müsait bir şekle sokulması; .. 5. Güzel sanat eserlerinin bir şekilden diğer şekillere sokulması; 6. Bir eser sahibinin bütün veya aynı cinsten olan eserlerinin külliyat haline konulması; 7. Belli bir maksada göre ve hususi bir plan dahilinde seçme ve toplama eserler tertibi; .. İstifade edilen eserin sahibinin haklarına zarar getirmemek şartıyla oluşturulan ve işleyenin hususiyetini taşıyan işlenmeler, bu kanuna göre eser sayılır.” (m.6)

“Bir işlenmenin ve derlemenin sahibi, asıl eser sahibinin hakları mahfuz kalmak şartıyla onu işleyendir.” (m.8)

“Kanunun veya eser sahibinin müsaadesiyle bir eseri işleyen, umuma arzeden, çoğaltan, yayımlayan, temsil eden veya başka bir suretle yayan kimse; işleme, çoğaltma, temsil veya yayım tekniği icabı zaruri görülen değiştirmeleri eser sahibinin hususi bir izni olmaksızın da yapabilir.” (m.16)

“Bir işlenmenin sahibi, kendisine bu sıfatla tanınan mali hakları, işleme hususunun serbest olduğu haller dışında, asıl eser sahibinin müsaade ettiği nispette kullanabilir.” (m.20)

“Bir eserden, onu işlemek suretiyle faydalanma hakkı munhasıran eser sahibine aittir.” (m.21)

“Eser sahibine tanınan mali haklar zamanla mukayyettir. 46 ve 47 nci maddelerdeki haller dışında koruma süresinin bitiminden sonra herkes, eser sahibine tanınan mali haklardan faydalanabilir. Bir eserin aslı veya işlenmeleri için tanınan koruma süreleri birbirine tabi değildir.” (m.26)

2. Fotoğrafı Çoğaltma Hakkı

Fotoğrafın çoğaltılması münhasıran fotoğrafçıya ait bir hak olup, bu husus 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 22’nci maddesinde “Bir eserin aslını veya kopyalarını herhangi bir şekil veya yöntemle, tamamen veya kısmen, doğrudan veya dolaylı, geçici veya sürekli olarak çoğaltma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Eserlerin aslından ikinci bir kopyasının çıkarılması ya da eserin işaret, ses ve görüntü nakil ve tekrarına yarayan, bilinen ya da ileride geliştirilecek olan her türlü araca kayıt edilmesi, her türlü ses ve müzik kayıtları ile mimarlık eserlerine ait plan, proje ve krokilerin uygulanması da çoğaltma sayılır. Aynı kural, kabartma ve delikli kalıplar hakkında da geçerlidir.” şeklinde ifade edilerek açıkça düzenlenmiştir.

Fotoğrafı çoğaltma hakkı ile fotoğraf sahibi fotoğraf üzerindeki hakimiyetini güçlendirmektedir. Fotoğrafın izin olarak çoğaltılması, fotoğraf sahibinin mali haklarını da büyük ölçüde zarar da verecektir. Kanun’un çizdiği sınırlar çerçevesinde fotoğrafın çoğaltılmasında fotoğraf sahibinden izin alınması gerekmektedir. Kanun’un 38 ve 57’inci maddelerinde iznin gerekmediği hallere de yer verilmiştir.

3. Fotoğrafı Yayma Hakkı

Fotoğraf sahibinin fotoğraftan kişisel itibar ve ticari kazanç elde edebilmesi için fotoğraflarının bilinmesi gerekmekte olup, bu çerçevede fotoğrafların yayınlanması büyük önem arz etmektedir.

Fotoğrafı yayma hakkının kapsamı Kanun’un 23’üncü maddesi çerçevesinde çizilmiştir.

“Bir eserin aslını veya çoğaltılmış nüshalarını, kiralamak, ödünç vermek, satışa çıkarmak veya diğer yollarla dağıtmak hakkı münhasıran eser sahibine aittir.

Eser sahibinin izniyle yurt dışında çoğaltılmış nüshaların yurt içine getirilmesi ve bunlardan yayma yoluyla faydalanma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Yurt dışında çoğaltılmış nüshalar her ne surette olursa olsun eser sahibinin ve/veya eser sahibinin iznini haiz yayma hakkı sahibinin izni olmaksızın ithal edilemez. Kiralama ve kamuya ödünç verme yetkisi eser sahibinde kalmak kaydıyla, belirli nüshaların hak sahibinin yayma hakkını kullanması sonucu mülkiyeti devredilerek ülke sınırları içinde ilk satışı veya dağıtımı yapıldıktan sonra bunların yeniden satışı eser sahibine tanınan yayma hakkını ihlal etmez.

Bir eserin veya çoğaltılmış nüshalarının kiralanması veya ödünç verilmesi şeklinde yayımı, eser sahibinin çoğaltma hakkına zarar verecek şekilde, eserin yaygın kopyalanmasına yol açamaz. Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar Kültür Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.”

4. Fotoğraftan Maddi Menfaat Elde Etmeye Devam Etme Hakkı (Satış Bedellerinden Pay Verilmesi Hakkı)

Fotoğrafçının hakları konusunda son olarak söz edeceğimiz hak, fotoğraftan maddi menfaat elde etmeye devam etme hakkı gelmektedir. Buna sonraki satışlardan pay verilmesi hakkı da denilmektedir. Bu hakla sonradan aşırı değer kazanan eserden, eseri üreten kişinin de yararlanması amaçlanmıştır. Örneğin, fotoğrafçının elinden bin liraya çıkan bir fotoğraf, beş-on sene gibi bir süre sonrasında yüz bin lira gibi yüksek bir fiyatla satılmışsa, bu satıştan eser sahibine makul bir pay verilmesinin istenmesi hak ve hukukun bir gereğidir. Bu hakkın kapsamı 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 45’inci maddesinde ifade edilmiştir.

“Mimarî eserler hariç olmak üzere, bu Kanunun 4 üncü maddesinde sayılan güzel sanat eserlerinin asılları ile eser sahibinin kendisinin sınırlı sayıda meydana getirdiği veya eser sahibinin kontrolünde ve izniyle meydana getirilmiş ve eser sahibi tarafından imzalanmış veya başka bir şekilde işaretlenmiş olmaları nedeniyle özgün eser olduğu kabul edilen kopyaları, 2 nci maddenin (1) numaralı bendinde ve 3 üncü maddede sayılıp da yazarlarla bestecilerin el yazısıyla yazılmış eserlerinin asıllarından biri, eser sahibi veya mirasçıları tarafından bir defa satıldıktan sonra, koruma süresi içinde, bir sergide veya açık artırmada yahut bu gibi eşyayı satan bir mağazada veya başka şekillerde satış konusu olarak el değiştirdikçe, bu satış bedeli ile bir önceki satış bedeli arasında açık bir nispetsizlik bulunması halinde, her satışta, satışı gerçekleştiren gerçek veya tüzel kişi, bedel farkından münasip bir payı eser sahibine, o ölmüşse miras hükümlerine göre ikinci dereceye kadar (ve bu derece dahil) yasal mirasçılarına ve eşine, bunlar da yoksa ilgili alan meslek birliğine Cumhurbaşkanı kararıyla belirlenecek usul ve esaslar çerçevesinde ödemekle yükümlüdür.

Kararda: 1. Bedel farkının yüzde onunu geçmemek şartiyle farkın nispetine göre tesbit edilecek bir pay tarifesi; 2. Bedeli kararda tesbit edilecek miktarı aşmıyan satışların pay vermek borcundan muaf tutulacağı; 3. Eser nevileri itibariyle mesleki birliğin hangi kolunun ilgili sayılabileceği; gösterilir.

Satışın vukubulduğu müessese sahibi satıcı ile birlikte müteselsilen mesuldür. Cebri satış hallerinde pay ancak diğer alacaklar tamamen ödendikten sonra ödenir. Pay verme borcunun zamanaşımı, bu borcun doğumunu intaç eden satıştan itibaren beş yıldır.”

C. Fotoğraf Sahibinin Fotoğraf Üzerindeki Haklarının Süresi

Fotoğraf sahibinin fotoğraf üzerindeki haklarının süresi Kanun’un 26 ve 27’inci maddelerinde belirtilmiştir.

Fotoğraf üzerindeki hakların korunma süresinin başlayabilmesi için öncelikle fotoğrafın alenileşmesi gerekmektedir. Yani toplumun fotoğraf hakkında bilgi sahibi olması, fotoğraftan haberdar olması gerekir.

Fotoğraf üzerindeki haklar, fotoğraf sahibinin sağlığı süresince koruma sağlamakta olup, ölümünü takip eden yılbaşından itibaren de 70 yıl boyunca da haklardan yararlanılmasına imkan vermektedir. Şayet fotoğrafın sahibi birden fazla kişiyse, fotoğraf üzerindeki hakların sona ermesine ilişkin 70 yıllık süre en son kişinin ölümünü takip eden yılbaşından itibaren hesaplanmaktadır.

Fotoğraf şayet fotoğraf sahibinin ölümü sonrası alenileşmişse, 70 yıllık süre alenileşme tarihinden itibaren hesaplanır.

Fotoğraf alenileşmiş, fakat sahibi yıllar sonra belli olmuşsa, bu durumda süreler sahibi belli fotoğraf mantığı çerçevesinde değerlendirilecek ve sahibinin ölümünü takip eden yılbaşından itibaren 70 yıllık hak koruması söz konusu olacaktır.

Fotoğraf üzerindeki hakların sahibi tüzelkişi ise, koruma süresi aleniyet tarihinden itibaren 70 yıl olarak belirlenmiştir.

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu çerçevesinde 70 yıllık koruma süresi dolunca herkes fotoğraf sahibine tanınan mali haklardan faydalanabilmektedir. Söz konusu sürelerin dolmasıyla fotoğraf serbestçe yayınlanabilecek, satılabilecek veya başkaca ticari faaliyetlere konu edilebilecektir. Bunun için kimseye telif hakkı gibi bir ödeme yapma zorunluluğu bulunmamaktadır.

Ancak bu hususta 5846 sayılı Fikri ve Sanat Eserleri Kanunu 46’ncı ve 47’nci maddelerinde öngörülen iki istisnaya dikkat etmek gerekir. Bu istisnalar; devletin faydalanma yetkisi (m.46) ve kamuya mal yetkisi (m.47) kapsamında ele alınmaktadır. Özetle, bu iki durum, fotoğraf üzerindeki mali haklardan koruma süresinin dolmasına rağmen herkesin faydalanmasına engel teşkil etmektedir.

“Devletin faydalanma salahiyeti” başlıklı m.46:

“Çoğaltma ve yayımı eser sahibi tarafından açıkça men edilmemiş olan ve umumi kütüphane, müze ve benzeri müesseselerde saklı bulunan henüz yayımlanmamış veya alenileşmemiş eserler, mali haklarla ilgili koruma süresi dolmuş olmak şartıyla, bulunduğu kamu kurum ve kuruluşuna ait olur. Bunlardan kamu kurum ve kuruluşları ile bilimsel vesair amaçla yararlanmak isteyen kişi ve kuruluşların izin alacakları merci ve bunlardan alınacak ücretlerle bu ücretlerin hangi kültürel gayelerde sarfedileceği ve diğer hususlar, Cumhurbaşkanınca çıkarılan yönetmelikle belirlenir.”

“Kamuya maletme” başlıklı m.47:

“Bu hususta karar verilebilmesi için eserin, Türkiye’de veya Türkiye dışında Türk vatandaşları tarafından vücuda getirilmiş olması gerekir. (4) Cumhurbaşkanı kararında; 1. Eser ve sahibinin adı, 2. Hakları kullanacak makam veya müessese, 3. Hak sahiplerine, talep üzerine ödenecek bedelin nasıl belirleneceği ve bu bedelin hangi kurum tarafından ödeneceği, 4. Eserden gelir elde edilmesi hâlinde bu gelirin hangi gayelere tahsis edileceği, yazılır. Cumhurbaşkanı kararında belirtilen eserin, topluma ulaşması sağlanacak şekilde yayımlanması zorunludur.”