A. DERNEKLERİN ÖRGÜTLENMESİ

Dernekler alt, üst ve yatay örgütlenme şeklinde örgütlenebilmektedir. Bunlardan alt örgütlenme şube ve/veya temsilcilik açma şeklinde, üst örgütlenme ise federasyon ve konfederasyon şeklinde örgütlenmedir. Yatay örgütlenme ise diğer dernek ve kuruluşlarla platform şeklinde olmaktadır.

1. Derneklerin Şube Açması

Derneklerin şube açmaları hususu 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 94’üncü maddesinde şöyle düzenlenmiştir:

“Dernekler, gerekli görülen yerlerde genel kurul kararıyla şube açabilirler. Bu amaçla dernek yönetim kurulunca yetki verilen en az üç kişilik kurucular kurulu, şube açılacak yerin en büyük mülki amirine şube kuruluş bildirimini ve gerekli belgeleri verir.

Şube kuruluş bildiriminin içeriği ve gerekli belgeler yönetmelikte gösterilir.”

Söz konusu husus, Dernekler Yönetmeliği 7’nci maddesinde ayrıntılı düzenlenmiştir. Buna göre, tüzüklerinde şube açabileceği belirtilmiş dernekler, genel kurullarınca yetki verilen yönetim kurullarının yetkili kılacakları en az üç kişinin imzaladığı kuruluş bildirimini ve eklerini şubenin açılacağı yerin mülki idare amirliğine vermek suretiyle şube açabilirler.

Şube açma, dernek kurmaktan daha kolay hale getirilmiştir. Zira dernekler en az yedi gerçek veya tüzel kişinin bir araya gelmesi ile kurulabilirken, şube açılması için üç gerçek veya tüzel kişinin varlığı yeterli kabul edilmiştir. Şube açmada en önemli konu; genel kurulun yönetim kuruluna şube açma konusunda verdiği yetkinin varlığı ile yönetim kurulunun şube açılmasına ve şube kurucularını yetkilendirmesine dair verdiği karardır.

Şube kuruluş bildiriminin ve eklerinin mevzuata uygunluğu, kuruluş bildirimleri için verilen alındı belgelerinin düzenlendiği tarihten itibaren altmış gün içinde mülki idare amiri tarafından veya sivil toplumla ilişkiler birimlerine verilen yetki kapsamında inceleneceği Dernekler Yönetmeliği m.8’de düzenlenmiştir. İncelemenin olumlu sonuçlanması sonrasında şube, şube merkezinin bulunduğu yerin il müdürlüğünce kütüğe kaydedilir.

Her şubede genel kurul ve yönetim kurulu ile denetim kurulu veya denetçi bulunması zorunludur. Bu şube organları da Türk Medeni Kanunu’ndaki derneklere ilişkin hususlara ve Dernekler Kanunu ile Dernekler Yönetmeliğindeki hükümlere göre faaliyet gösterirler. Ancak şubelerin tüzel kişiliği yoktur. Bu nedenle davalarda taraf ehliyetleri de yoktur.

Bu arada şubeler, Dernekler Kanunu m.7 gereği olağan genel kurullarını merkez genel kurul toplantısından en az iki ay önce bitirmek zorundadır. Genel kurulda ortaya çıkan sonuç bildirgesi de kırk beş gün içinde kayıtlı bulunulan yerdeki mülki idare amirliğine ve dernek genel merkezine bildirilmek zorundadır.

2. Derneklerin Temsilcilik Açması

Bu konuda Dernekler Kanunu m. 24’teki düzenleme şu şekildedir:

“Dernekler, gerekli gördükleri yerlerde dernek faaliyetlerini yürütmek amacıyla temsilcilik açabilirler. Temsilcilikler, şube veya dernek genel kurullarında temsil edilmezler. Şubeler temsilcilik açamazlar. Temsilciliğin adresi, yönetim kurulu kararıyla temsilci olarak görevlendirilen kişi veya kişiler tarafından o yerin mülki idare amirliğine yazılı olarak bildirilir.”

Buradan da anlaşıldığı gibi, dernekler yönetim kurulu kararı ile ve ilgili mülki idare amirliğine bildirim durumunda temsilcilik açabilmektedir. Temsilciliklerin tüzel kişiliği ve organları yoktur.

3. Derneklerin Platform Oluşturması

Dernekler Kanunu 25’inci maddesinde derneklerin platform oluşturması hususu hükme bağlamıştır. Buna göre; dernekler, amaçları ile ilgisi bulunan ve kanunlarla yasaklanmayan alanlarda, kendi aralarında veya vakıf, sendika ve benzeri sivil toplum kuruluşlarıyla ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere ve yetkili organlarının kararı ile platform oluşturabilirler. Platformların tüzel kişiliği yoktur.

Bir platformun faaliyete başlayabilmesi için, temsilciler tarafından bir mutabakat tutanağı düzenlenir. Bu tutanakta platformun oluşturulma amacı, çalışmaların yürütüleceği yerleşim yeri ile yönetim grubu üyeleri ve koordinatörünün isimleri belirlenir.

4. Derneklerin Üst Kuruluş Kurmaları

Dernekler federasyon ve konfederasyon çatısı altında bir araya gelebilirler. Bu husus Türk Medeni Kanunu’nun 96 ve 97’nci maddelerinde açıkça düzenlenmiştir.

a. Federasyon Kurma

TMK’ nın 96’ncı maddesinde; federasyonların, kuruluş amaçları aynı olan en az beş derneğin, amaçlarını gerçekleştirmek üzere bir araya gelmesiyle kurulacakları ifade edilmiştir. Aynı maddede federasyonların bir tüzüğünün olması gerektiği de belirtilmiştir. Buna göre federasyonlar, federasyon tüzüğünün, federasyon kurulması yönündeki dernek genel kurullarınca alınmış kuruluş bildirim kararı evrakının ve Dernekler Yönetmeliği 9’uncu maddesinde belirtilen diğer belgelerin yerleşim yerinin en büyük mülki idare amirine verilmesiyle tüzel kişilik kazanmaktadır.

Diğer belgelerden kastedilen ise; federasyon kurucularının derneklerini temsil etmeye yetkili olduklarına dair dernek yönetim kurullarınca alınan karar örneği ile geçici yönetim kurulu üyeleri ile yazışma ve tebligatı almaya yetkili kişi veya kişilerin adı, soyadı, yerleşim yerlerini ve imzalarını gösterir liste veya yazıdır.

Bu arada federasyonun kurucuları arasında şayet yabancı dernek olacaksa bunun için İçişleri Bakanlığı’ndan izin almak gerekmektedir. Bunun belgesi de sunulmak durumundadır.

b. Konfederasyon Kurma

Türk Medeni Kanunu’nun 97’nci maddesinde;

“Konfederasyonlar, kuruluş amacı aynı olan en az üç federasyonun, amaçlarını gerçekleştirmek üzere üye sıfatıyla bir araya gelmeleri suretiyle kurulur.

Her konfederasyonun bir tüzüğü bulunur.

Konfederasyon, kuruluş bildirimi, tüzük ve gerekli belgelerin yerleşim yerinin en büyük mülki idare amirine verilmesiyle tüzel kişilik kazanır.”

Gerekli belgeler Dernekler Yönetmeliğinin 10’uncu maddesinde belirtilmiştir. Bunlar federasyon kuruluşu ile benzerlik taşımaktadır. Buna göre;

• Kurucuların federasyonlarını temsil etmekle yetkilendirildiğine dair federasyon yönetim kurullarınca alınan kararın örnekleri.
• Şayet kurucular arasında yabancı dernek veya dernek ve vakıf dışında kâr amacı gütmeyen kuruluşlar tarafından kurulan federasyon niteliğindeki tüzel kişiliklerin bulunması halinde bu tüzel kişilerin konfederasyona üye olabilmeleri için İçişleri Bakanlığından izin alındığını gösterir belge.
• Geçici yönetim kurulu üyeleri ile yazışma ve tebligat almaya yetkili kişi veya kişilerin adı, soyadı, yerleşim yerlerini ve imzalarını belirtir liste.

Federasyon ve konfederasyonlar kuruluş bildirimleri ve eklerinin incelenmesi sonucunda bir sorun yoksa merkezlerinin bulunduğu yerdeki il müdürlüğünce kaydedilir.

Türk Medeni Kanunu m.98’e göre; dernekler, bağlı oldukları federasyonun; federasyonlar da bağlı oldukları konfederasyonun genel kurulunda en az üçer üye ile temsil olunurlar. Temsilci üyeler, ilgili derneklerin ve federasyonların genel kurullarınca seçilirler.

Öte yandan federasyonların üye sayısının beşten ve konfederasyonların üye sayısının üçten aşağı düştüğü ve bu durum üç ay içinde giderilmediği takdirde haklarında kendiliğinden sona erme hükümleri uygulanır. Federasyon ve konfederasyonlar temsilcilik dışında her ne ad altında olursa olsun, başka bir örgüt kuramazlar.

B. YABANCI DERNEKLERİN KURULUŞU

4721 sayılı Türk Medeni Kanunu 91’nci maddesine göre; dernekler, tüzüklerinde gösterilen amaçları gerçekleştirmek üzere uluslararası faaliyette ve işbirliğinde bulunabilirler, yurtdışında şube açabilirler ve yurtdışında kurulmuş dernek veya kuruluşlara üye olarak katılabilirler.

1. Yabancıların Dernek Kurma Hakkı

Türk Medeni Kanunu 93’üncü maddesinde Türkiye’de yerleşme hakkına sahip olan yabancı gerçek kişilerin dernek kurabilme hakları ile kurulmuş olan derneklere üye olabilmeleri garanti altına alınmıştır.

Bu konuda 2004 öncesi karşılıklılık şartı aranırken, günümüzde bu koşul da aranmamaktadır.

2. Yabancı Derneklerin Kuruluşu

Türk Medeni Kanunu 92’nci maddesinde yabancı derneklerin kuruluşunu düzenlenmektedir. Buna göre;

“Yabancı dernekler, Dışişleri Bakanlığı’nın görüşü alınmak suretiyle İçişleri Bakanlığı’nın izniyle Türkiye’de faaliyette ve işbirliğinde bulunabilirler, şube açabilirler, üst kuruluş kurabilirler ve kurulmuş olan kuruluşlara katılabilirler.”

Bu husus Dernekler Kanunu 5’inci maddesinde aynı şekilde düzenlenirken, Dernekler Yönetmeliği’nin “Yabancı Derneklerin İzin Alma Yükümlülüğü” başlıklı 26’ncı maddesi ile daha ayrıntılı bir düzenleme getirilmiştir.

“Yabancı ülkelerde kurulmuş dernekler, Dışişleri Bakanlığı’nın ve gerektiğinde ilgili diğer kurumların da görüşü alınmak suretiyle, Bakanlığın izniyle Türkiye’de faaliyette veya işbirliğinde bulunabilirler, temsilcilik veya şube açabilir, dernek veya üst kuruluş kurabilirler veya kurulmuş dernek veya üst kuruluşlara katılabilirler.

Yabancı dernekler, Türkiye’deki faaliyetlerinde derneklerin tabi olduğu mevzuat hükümlerine tabidir.”

Yabancı dernekler izin almak için İçişleri Bakanlığı’na gerekli belgeleri tamamlayarak başvururlar. Başvuru formu ve ekleri Bakanlıkça incelenir, eksikleri varsa tamamlatılır. Akabinde Dışişleri Bakanlığı’nın ve gerekli görülmesi halinde başkaca kurumların da görüşleri alınır. Bu gelişmeler sonrası yapılan değerlendirmenin olumlu olması halinde dernek kurulmasına izin verilir. Bu arada iznin türü (süreli mi süresiz mi olduğu) kapsamı ve şayet süreli izin verilmişse süresi de kararda belirtilir. Başvuru sonuçlandığında sonuç, başvuru sahibine ve ilgili valiliğe form ve ekleri ile birlikte on gün içinde bildirilir (Dernekler Yönetmeliği m. 28).

Süreli izinler azami beş yıldır. Ancak Bakanlık sürenin yetersiz olması halinde bu süreyi uzatabilir. Süre uzatım talebi, sürenin dolmasından en az üç ay önce ve gerekçeli bir yazı ile yapılır.

Faaliyetine izin verilen yabancı dernekler, her yıl sonu itibariyle faaliyet ve harcamalarını bir yıllık beyanname ile Nisan sonuna kadar ilgili valiliğe vermek zorundadırlar.

Öte yandan yabancıların dernek veya vakıf adı altında olmayan ve kâr amacı gütmeyen kuruluşları da vardır. Dernekler Yönetmeliği’nin 30. maddesi hükmüne göre, Yönetmeliğin yabancı derneklere uygulanan hükümlerinin kâr amacı gütmeyen bu yabancı kuruluşlar hakkında da uygulanacağı belirtilmiştir.

3. Uluslararası Nitelikte Teşekküllerin Kurulması

Bu nitelikteki kuruluşlar, 3335 sayılı Uluslararası Nitelikte Teşekküller Kurulması Hakkında Kanun hükümlerine istinaden kurulabilmektedir. Söz konusu kanunun 1’inci maddesi aynen şöyledir:

“Uluslararası alanda beraberlik ve işbirliği yapılmasında fayda görülen hallerde, Türk ve yabancı hakiki veya hükmi şahısların veya yalnız hükmi şahısların, kazanç paylaşma amacı dışında ve kanunlarla yasaklanmamış olmak kaydıyla ekonomik ve teknik alanlarda işbirliğini geliştirmek, bu konularda bilgi, görgü ve karşılıklı teknolojilerinden yararlanmak maksadıyla Türkiye’de ve yurtdışında en az yedisinin; uluslararası nitelikte birlik, federasyon ve benzeri teşekküller kurmaları veya kurulmuş bu gibi teşekküllerin şubelerini açmaları, uluslararası faaliyette bulunmaları, mevcut kuruluş ve benzeri derneklere katılmaları veya bunlarla işbirliğinde bulunmaları Cumhurbaşkanının iznine tabidir.”

Bu teşekküllerin kanunlarımıza veya milli menfaatlerimize uymayan veya kuruluş amaçlarıyla bağdaşmayan faaliyette bulunduğunun anlaşılması durumunda gecikmesinde sakınca bulunan hallerde teşekkülün faaliyetleri Cumhurbaşkanınca geçici olarak durdurulabilir.

Bu teşekküller diğer hususlarda dernekler mevzuatına tabidir. Bu kuruluşlarla ilgili işlemler İçişleri Bakanlığı Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir.

^{* Yararlanılan Kaynaklar: Ömer Aykul: Dernekler Hukuku, 4. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ocak 2023.}